Fatmira NIKOLLI – Rrëfimet vijnë nga Ishulli i Zaratës, në brigjet e jugut shqiptar, në një lagunë të cekët, mbuluar plot gjelbërim, me gëmusha, qiparisë dhe pisha të larta, aq sa të duket një copë parajse.
Nga ferri i Zvërnecit, një i burgosur politik, përkthen “Ferrin” e Dantes. Libri më i ri i Luan Ramës, merr shkas nga ngjarje të vërteta. Përmes 13 letrave, jeta e përditshme e një të burgosuri shfaqet sa e dhimbshme, po aq tërheqëse, prej rrëfimit të autorit, që duket se shkruan ç’sheh. Me heshtjen e vëzhguesit, Rama përfshin në rrëfimin e tij gjitha magjitë e mallkimet e ishullit…
I burgosuri politik quhej Frederik Çoba. Letrat dërguar gruas së tij me sa duket ishin fshehur në manastir nuk u gjendën më. Epistolari i famshëm u botua 40 vjet më vonë. Ish-të burgosurit e atij kampi e kujtonin ende profesorin e letërsisë, që këndonte aq bukur këngën “E bella ciao”.
Diku aty, kur vjen në ishull, në breg është një postë vrojtimi me ushtarë dhe pak si në kodër, nja dyqind metra më larg, është fshati me një kishë dhe kambanore që dëgjohet të dielave sa herë ka meshë. Por zhurma e saj është e shurdhët. Tregojnë se është goditur nga një bombë avioni të aleatëve anglezë. Të tjerë thonë se me atë kishë është zemëruar Perëndia, prandaj edhe tingujt e kambanës janë të çjerrë.
Atë çast, një grup të burgosurish sapo janë vendosur në manastirin e vjetër, një manastir mesjetar me hajatin e tij të madh, muret e brendshme të të cilit janë zbukuruar me figura zoomorfe e gjeometrike të kohës bizantine të shekujve XII-XIII. Kisha, me një kupolë dhe në formën e një kryqi të lirë, si dhe një narteks me portik e kambanore, ka brenda një pllakë të madhe varri shkruar me gërma bizantine, e cila ka shërbyer si mbulesë e një sarkofagu. Thonë se është varri i dukës Argiro Karaxha, i dërguar këtu nga perandori bizantin. Kisha ka plot afreske të bukura si dhe një ikonostas të madh. Murgu i fundit vdiq para një viti, por pas vdekjes së tij dhe priftin e larguan me pretekstin se ishulli konsiderohej tashmë zonë ushtarake nga ndonjë luftë e mundshme, siç thoshin ata. Pas një meshe të fundme, popi, bashkë me fshatarët që erdhën me një barkë, e tërhoqi derën e rëndë të kishës dhe u detyruan të largohen. Megjithatë, ai kishte shpresë dhe tha se do të vinte përsëri, se askush nuk mund të kundërshtonte dëshirën e Zotit. Në ishullin që ndodhet larg nja 300 metra nga bregu, pranë manastirit, flenë të burgosurit politikë. Po aty, në një anë, është kabina e togerit ku rrinë dhe nja tre ushtarë. Të gjithë me armë. Qetësinë e atij ishulli, vetëm lakuriqët e natës e prishin disi me ato fluturimet e tyre. Ndonjëra nganjëherë përplaset me xhamat e manastirit, aq sa një ditë theu një xham. Të burgosurit u detyruan të vendosin një copë kartoni, meqë po afronte dimri. Veç llambës në krye të kabinës së oficerit, vetëm dritëzat e ndonjë qiriri që shuhej natën vonë, të jepnin të kuptoje se aty jetonin njerëz, njerëz të dënuar, ku shumica ishte në agoni.
Jo larg manastirit janë edhe disa varre, disi të shpërndara. Kryesori është një varr i madh i një fisniku që e quajnë Karaxha dhe që ndoshta është shquar në ndonjë nga luftërat kundër osmanëve në fillimet e shekullit XIX. Diku më tutje është varri i Marigo Posio, asaj gruaje që thonë se ka qëndisur flamurin që ngriti Ismail Qemal Beu në Vlorë, më 28 Nëntor 1912.
***
LETRA E NJËMBËDHJETË
“Ngrihu tani dhe mposhte ankthin përmes kurajës, e cila të bën të fitosh betejat dhe mos u përkul…” Dante, Ferri, kënga XXIV
28 dhjetor,
E dashur, trikon që kishe punuar për mua e mora, po kështu dhe çorapet. Kur i preka me dorë ndjeva butësinë e leshit dhe trikon e vesha menjëherë, madje direkt në mish që ta kisha sa më afër ndjesinë e duarve të tua. Këtu dimri është i lagësht nga erërat që sjell deti e furtunat dhe ne duhet të vishemi trashë. Sot i mbarova edhe letrat e fundit që kisha për të përkthyer. S’kam më ku të shkruaj. Shpresoj të mos më sjellë ndokush. Kam punuar natën vonë, nën dritën e një pishe të ndezur. Në afreskun e murit, drita e zbehtë lëkundej nga era që frynte jashtë. Ajo depërtonte nga të çarat e dritares dhe bënte që apostujt të lëvizin dhe atëherë të ngjante sikur gjithçka lëvizte, një jetë, një histori, fytyra engjëjsh, njerëzish që dikur kanë jetuar, madje po t’i shohësh gjatë, atëherë një dialog i heshtur vendoset mes jush dhe apostujve, apo besimtarëve të thjeshtë që i rrethojnë. Shokët e mi flenë. Xhako tutje rënkon nga dhimbjet e tij të zakonshme. Mbase dikush ka siguruar ndonjë leje dhe vjen këndej nga ne. Sot qëndrova i vetëm përballë detit, ku shikoja veç një horizont të zbrazët e pa ngjyrë. Tutje nuk dukej asnjë anije, madje as anijet e vogla të peshkimit dhe zgalemët rrallë qëndrojnë, sepse s’kanë ç’të hanë. Shikoja detin dhe mendoja… Harrova të të them se Kamberi e ka humbur i shkreti. Më së fundi e fejuara e tij e kishte njoftuar që fejesa e tyre kishte marrë fund dhe se tashmë do të shikonte jetën e saj. Nuk mund të vazhdonte me një të dënuar. I mjeri Kamber! Para tri netësh e zunë disa përpëlitje në hyrjen e manastirit. E kërkonte i shkreti… nuk donte ta besonte. E donte shumë. Në fund lëshoi një klithmë që na çoi shpirtin të gjithëve. Në fund filloi të nxirrte shkumë. Oh, ç’tmerr! Nuk donte ta besonte. Më duket se ishte epilepsi dhe ishte hera e parë tek shikoja një njeri në një përpëlitje të tillë. Këtë na e pohoi dhe vetë Kamberi. Në adoleshencën e tij kishte vuajtur nga epilepsia dhe ja tani, braktisja nga e fejuara e kishte përplasur sërish në tokë. U zbeh i tëri dhe kishte një fytyrë meiti. Ndërkohë që ishte përpëlitur mbi tokë, nga xhepi i xhaketës i kishte rënë fizarmonika e vogël e gojës të cilën nuk e ndante, që s’di si i kishte rënë në dorë.
Kjo ndodhi një natë para Krishtlindjeve. Të nesërmen në drekë dëgjuam kambanat që binin tutje në fshat. Dukej ishte mesha e popit. Pasdite bënte ftohtë dhe ne u futëm brenda në manastir. Ishim të gjithë të trishtuar. Mendonim botën jashtë këtyre mureve në këtë ditë të gëzuar, ku të gjithë mblidhen në vatrat familjare. Të mendova ty, nënën time, që edhe sëmurë të ishte do të shkonte në katedrale… Ndërsa ne, ne gjendeshim larg, të mbyllur në një ishull, të dënuar pa ditur më tej fatin tonë. Por u habitëm kur Sotiri na bëri një spektakël të habitshëm. Po perëndonte kur ai nxori nga poshtë jastëkut Biblën e tij, hodhi një çarçaf mbi vete dhe u vu para afreskut të madh ku ishin figurat e apostujve dhe shenjtëve. Pastaj, me një qëndrim prifti, duke i dhënë vetes rëndësinë e një njeriu të Kishës, u kthye nga ne dhe me një zë të dridhur, tha: “Zoti i tha Satanit: A e vure re shërbëtorin tim Job? Sepse mbi dhé, nuk ka asnjë tjetër që të jetë aq i ndershëm e i drejtë, që të ketë frikë nga Perëndia dhe t’i largohet së keqes… Ja, ai është nën pushtetin tënd, por mos ia merr jetën!”.
Siç e di, Job-i e mallkoi ditën e lindjes së tij, sepse donte t’u jepte fund ndëshkimeve dhe fatkeqësive të mëdha që ranë mbi të. Ne ishim ulur dhe në fillim qeshëm me lojën e Sotirit me atë cohë të ndyrë si një lloj çarçafi hedhur mbi trup si të ishte një romak i lashtë. Por, shpejt historia e Job na kujtoi gjendjen tonë, fatkeqësinë ku kishim rënë dhe ndëshkimin e padrejtë ndaj fatit tonë. Dhe Sotiri, duke lëvizur sa majtas-djathtas, në atë dekor apostujsh, vazhdoi: “Pse nuk vdiqa në barkun e nënës?… Atje poshtë, të burgosurit janë të qetë e bashkë dhe nuk e dëgjojnë zërin e xhelatit. Atje poshtë skllavi është i lirë nga pronari i tij. Pse ti japësh dritë fatkeqit dhe jetën atij që ka shpirtin në hidhërim dhe që pret vdekjen, e cila nuk vjen?… Kujto që jeta ime është frymë. Syri im nuk do ta shohë të mirën!…”
Ai luante me një lloj pasioni të çuditshëm, deri sa ndali para figurës së Gjon Vladimirit që mbante kokën e tij të prerë. Ishte një skenë drithëruese. Pastaj një qetësi e madhe ra midis nesh. Vështronim Sotirin, pastaj fytyrat e apostujve që luhateshin nën flakën e qiriut… Gjon Vladimiri që mbante kokën e tij dhe ja ku Sotiri na u afrua, me dorën zgjatur radhazi herë nga njëri e herë tek tjetri… Thamë se na vdiq atë natë… dhe mua m’u duk se Gjon Vladimiri u tërhoq ngadalë nga ai afresk, bashkë me kokën e tij të prerë.
Bruna e dashur, ka disa ditë që tek ne në ishull sollën një të dënuar tjetër. E quajnë Aleksandër dhe më parë, gjatë luftës ka qenë gazetar në Tiranë. Duhet të jemi i të njëjtit brez, por ai duket sikur tani është një shtatëdhjetëvjeçar. E sollën nga kampi i punës së Maliqit dhe mezi mbahej në këmbë pasi është diabetik. Dukej si kufomë. Menjëherë u kujdesëm për të. Ishte si i habitur që e kishin sjellë në atë ishull. Natën e dytë u mblodhëm rreth tij dhe ai na tregoi se përse ishte dënuar. Një vit me radhë kishte punuar si kafshë në kampin e Maliqit për tharjen e kënetës. Na tha se atje ka qindra të dënuar që punojnë duke hapur kanale. Madje, na tregoi edhe historinë e dikujt, që për ta bërë shembull, donin ta varrosnin të gjallë në sy të burgosurve. Duket diçka e pabesueshme, por ai na u betua se ishte e vërtetë dhe se e kishte parë me sytë e tij. Meqë dikush kishte njoftuar, menjëherë erdhi njëri nga kapterët dhe u foli ashpër dy ushtarëve që gati po e mbulonin të tërin. E kishte dheun gjer në grykë. Përpëlitej i mjeri fshatar. Kështu, i dënuari i shpëtoi vdekjes. Kjo histori më kujtoi librin e Dostojevskit, që kam lexuar në Torino: “Kujtime nga shtëpia e vdekjes”. Edhe Dostojevski ishte dënuar për pikëpamjet e tij politike nga gjykata cariste dhe për katër vjet punoi në kampin e punës të Siberisë, për çka do të dëshmonte më vonë. Ah Bruna, s’dua të të mërzis me këto gjëra, por ja, e shkruajta pasi s’mund ta mbaja për vete. Për më tepër në kohën e fashizmit, Aleksandrin e kishin internuar në ishullin e Ventotenes, ku kishte plot revolucionarë italianë si dhe një grup shqiptarësh, ata që kishin marrë pjesë në Luftën e Spanjës. Është e habitshme që pas internimit në një ishull të huaj, tashmë ai vjen në një ishull tjetër, po i dënuar. Ashtu, kockë e lëkurë dhe i sëmurë rëndë, kam frikë se nuk do jetojë gjatë… Një ditë na këndoi ashtu me një zë të ngjirur një nga ato këngët e kampit të Ventotenes, “E bella ciao”… Nuk e kisha dëgjuar. Ah ç’këngë! Ma drithëroi shpirtin! Ai këndonte dhe qante:
“Una mattina mi sono sveliato/ e ho trovato l’invasor/ O partigiano portami via/ che mi sento di morir!…”
Mbrëmë pashë një ëndërr të çuditshme. Po flija kur një zë më pëshpëriti pranë. Hapa sytë dhe nga drita e hënës që hynte brenda në manastir pashë një hije përkulur mbi mua. Ai u jepte lopatave duke nxituar dhe ne ishim në mes të distancës që na ndante me bregun, kur papritur, një prozhektor që nga bregu ra mbi ne. Ishte si një sy qiklopi. Beso i rrahu me forcë lopatat, duke i shpëtuar dritës së fortë të qiklopit, por drita rivinte përsëri mbi ne. Ndërkohë u dëgjuan krisma që vinin nga bregu. Plumbat binin rreth barkës. Po arrinim afër bregut kur papritur Beso rënkoi, kapi grykën e tij që të ndalonte vërshimin e gjakut që i shkonte me furi dhe pasi bëri disa hapa në breg, u shemb përdhe. – Beso! – klitha unë, por ndërkohë u zgjova… Ah e dashur, kam frikë për të? Nuk di se ç’mund t’i ndodhë…
Dhe diçka në fund shpirti im. Ti më shkruaje se para dy javësh kishe kaluar nga gjimnazi dhe në dalje kishe takuar Pashkun, mikun tim të mirë; se kishe parë nxënësit e mi, ata të rinj, të mbledhur grupe-grupe dhe që flisnin me zë të ulët. Ti thua se t’u dukën paksa të heshtur, të trembur?… Mbase. Jam i bindur se duhet të të kenë njohur, pasi disa syresh e njihnin të dashurën e profesorit të tyre. M’u kujtua viti i parë pas lufte kur oborri gumëzhinte e të rinjtë më rrethonin duke më bërë me dhjetëra pyetje. Ishte një tjetër botë që u shfaqej. Kishin sy ëndërrimtarë dhe ishin të qeshur në jetën e re që u hapej në ditët e lirisë. Unë gjithnjë mendoj për ata kur përkthej Danten dhe ndjek udhën e kont Uloginit, që bashkë me Virgjilin, më së fundi ata gjejnë atë shkallare për t’u ngjitur lart, drejt jetës, dritës, gjersa do të shohin yjet në anën tjetër të tokës. Në atë ngjitje s’di pse shoh fytyrat e tyre, sytë e Ludovikut që më dukej gjithnjë si ai djali përrallor, sa kryeneç aq dhe i mençur, që shikonte gjithnjë larg. Më kujtohet njëherë kur flisja në klasë për perandorët romakë dhe u ndala tek Kaligula, që kalin e tij e shpalli senator të Senatit. Ai djalë më mrekulloi me gjykimin e tij, me arsyetimin që i bëri tiranisë dhe nevojës jetike të lirisë për të ecur drejt qytetërimit… Vallë Bruna, a do të rikthehem sërish? A do të jem përsëri pranë nxënësve të mi. Jam i bindur se asnjëri nga ata nuk e ka aprovuar dënimin tim. E megjithatë, do të doja që dhe ky dënim, sado i rëndë, t’u shërbente, që ata të mësojnë diçka, që ata të mësojnë diçka nga Ferri që po përkthej, pasi Ferri është një mësim i madh për botën dhe Dantja, një nga humanistët më të mëdhenj që ka nxjerrë njerëzimi.
Të puth me mall e mira dhe e ëmbla ime dhe nënën ma përqafo fort.
Fredi.
“Morituri te salutant”…, “Ata që shkojnë të vdesin, të përshëndesin!”
